Rusya-Ukrayna savaşı devam ederken Ortadoğu da kana bulanıyor. Hamas’ın beklenmedik saldırılarının ardından İsrail’in Gazze’de çok sayıda sivilin ölümüne yol açan orantısız güç kullanımı devam ediyor. Bölgesel savaş riski artarken ABD’nin bölgeye uçak gemileri göndermesi ve Doğu Akdeniz’e doğru hareket eden altı Çin savaş gemisi öne çıkıyor.
Üçüncü Dünya Savaşı’na doğru gittiğimize dair endişeler artıyor. Bu noktada Galata Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ulaş Başar Gezgin’e “İnsanlar neden kavga eder, neden savaşlar olur, neden barış içinde yaşayamıyoruz?” sorularını sorduk.
Prof.’un özellikle sosyal psikoloji alanında uzmanlığı bulunuyor. Dr. Ulaş Başar Gezgin, “Savaşı kaynak paylaşımı konusundaki anlaşmazlık olarak yeniden tanımlayabiliriz” diyor. Prof. Dr. Gezgin’e göre, antik çağdaki savaşlar, halklar arasındaki çatışmalardan ziyade devletlerarası egemenlik savaşlarıydı ve bu yönüyle 20. yüzyıldaki savaşlarla benzerlik gösteriyor. Ve şunu vurguluyor: “Savaş kurumları yerine barış kurumlarını inşa etmeliyiz. Bu sayede devletler ve milletler değil, insanlık kazanır. “Her iki taraf da kazanır.”
Prof. Dr. Ulaş Başar GezginSavaş olgusunu psikoloji bilimi açısından nasıl değerlendirebiliriz? İnsanlar hangi saiklerle bilerek ölüme giderler?
Liberal tez, insan ölümüne neden olan hiçbir nedenin haklı gösterilemeyeceğini söylüyor. İnsanların inançları uğruna fedakarlık yapma riskiyle karşı karşıya oldukları ortaya çıktı – bu inançlar ister dini ister ideolojik olsun. Bazıları savaşlarda paralı askerlerdir; Para için öldürüyorlar Bir diğer grup ise erlerdir. Motivasyonları farklı olacaktır.
‘SAVAŞ KURUMLARI YERİNE BARIŞ KURUMLARI İNŞA ETMELİYİZ’
İnsanlar barış içinde yaşamakta neden bu kadar zorlanıyor?
Sosyal psikolojinin kurucularından Muzaffer Şerif’e göre farklı grupların bir arada yaşayabilmesini sağlamak için onlara işbirliği yapmalarını sağlayacak ortak hedeflerin verilmesi gerekir. Gerçek hayatta çatışan taraflara ortak hedefler sunmak oldukça zordur. ‘varış’ Eğer uzaylılar filmdeki gibi Dünya’ya inerse, o zaman insanlığın ortak bir hedefi olacak, dolayısıyla iç düşmanlıklar unutulacak. Ama nereye kadar? Bu çatışma bittikten sonra çatışmalar devam edecek; Çünkü düşmanlıkları ortadan kaldırmanın bir yolu da savaş kurumları yerine barış kurumlarını inşa etmektir. Bu ne anlama gelir? Medyanın ötekileştirici söylemleri sona erecek, düşmanca içerikler eğitim sisteminden silinecektir. Barış eğitimi müfredata dahil edilecek. Başta ordu olmak üzere diğer sosyal kurumlar da barışçıl hale gelecektir.
Savaşlara bir grup berbat insan mı karar veriyor? Din ve milliyetçilik temaları savaşacak asker bulmak için bir bahane midir?
1930’lu ve 1940’lı yılların Türk devrimcileri, Sovyetler Birliği’ni temel alarak haklı savaşlar ile haksız savaşlar arasında bir ayrım yaptılar. İkinci Dünya Savaşı’nda 27 milyon Sovyet vatandaşı hayatını kaybetti. İnançlıydılar ama dini veya milliyetçi saiklerle hareket etmiyorlardı. Aynı şekilde Kore Savaşı ya da Vietnam-Amerika Savaşı da Kuzey Koreliler ve Vietnamlılar için bir direniş savaşıydı. Vietnam’daki uzun adı ‘Amerikan saldırganlığına karşı direniş savaşı’dır. Dolayısıyla savaşların yalnızca dinden ve milliyetçilikten kaynaklandığı tezi doğru değildir. Anti-militarizme katılmak mümkün değildir. Militarist bir dünyada kurtuluş hareketleri (örneğin Filistin’dekiler) militarist olmak zorundadır. Anti-militarist olması gerekenler, zalim ülkelerin solcularıdır.
Onları savaşa gönderenler, kendi çocuklarını savaşa göndermiyorlar. Her iki tarafın proleterleri ölüyor. Marx ve Engels ve daha sonra Lenin bunu açıkça gördü. Mao’nun oğlu, kendi isteğiyle katıldığı Kore Savaşı sırasında Batılı müttefiklerin attığı bombayla öldürüldü.
Haklı savaş ile haksız savaş arasındaki ayrımı yaptığımızda, savaşı bir avuç kötü insanla açıklayamayacağımız ortaya çıkıyor. Aslında 20. yüzyılın pek çok savaşı, sosyalistlerin işaret ettiği gibi, kaynak/toprak paylaşımı üzerine yapılan savaşlardı. Ama onlara direnenler de savaştı. Savaşı ilk kim başlattı? Tarihsel olarak baktığımızda ilk savaşların yazılı olduğunu görüyoruz. Bunlar halklar arasındaki çatışmalardan çok, devletler arasındaki egemenlik savaşlarıdır. Bu yönüyle 20. yüzyıldaki savaşların çıkışıyla benzerlik taşıyorlar.
Peki, haksız savaşları bir avuç kötü insanla açıklayabilir miyiz? Evet açıklayabiliriz. Ancak onların kötülükleri kötü kişiliklerden değil, gözlerini toprakta/kaynaklarda bulundurmalarından kaynaklanmaktadır.
KUZENLERİMİZDEN BONOBOLAR BARIŞÇILIĞIYLA BİLİNİR
“Bencil genlerden oluşan, kararlılıkla üremek isteyen insanın, hayatta kalmasına yardımcı olan kaynakları ele geçirmeye çalıştığını ve kavga etmesinin doğal olduğunu” savunan bazı evrimci psikologların bakış açısı hakkında ne düşünüyorsunuz? “
Evrimsel psikolojiyi ikiye ayırabiliriz: ana akım evrimsel psikoloji ve eleştirel evrimsel psikoloji. Ana akım evrimsel psikoloji şaşırtıcı bir şekilde kapitalizmi temize çıkaran sonuçlara varma eğilimindedir. Bunun nedeni kapitalist ülkelerde yaratılmış olmasıyla açıklanabilir. Ancak Kropotkin’den ilham alan sosyalistlerin geliştirdiği evrim teorisinde, insanlar esasen işbirlikçidir. Yırtıcı doğaya karşı işbirliği onu geleceğe taşımıştır.
Ana akım evrimsel psikoloji, cinsiyet konusunda beklenmedik biçimde gerici sonuçlara ulaştı ve doğrudan toplumsal eşitsizlikleri doğrulamaya yöneldi. Dolayısıyla evrimsel psikolojiden anladığımızın eleştirel bir bakış açısı olması gerekir. Klasik bir örnek olarak, ana akım evrim psikologları hayvanlar dünyasına bakıp “insan doğası saldırgandır” derler. Bunun kural olmadığı ortaya çıktı. Kuzenlerimizden biri olan bonobolar, barışsever doğalarıyla tanınırlar.
Savaşları, erkeklerde testosteron miktarının fazla olmasından dolayı saldırganlıktan kaynaklanan kavga etme duygusu olarak açıklamak mümkün müdür?
Freud’dan ilham alan psikodinamik yaklaşımlara kulak verirsek, insanın saldırganlığı her zaman şiddete yol açmaz; Medeniyet tarafından kabul edilen biçimlere kanalize edildiği örnekler var. Saldırganlığı yüksek olan bir kişi kasap, asker ve özellikle de sporcu olabilir. Psikodinamik teoriye göre insanların kavga etmektense maç oynaması daha iyidir. Madalyonun diğer yüzü de var: İnsanların geliştirdiği sporlar kazan-kazan oyunları değil. Bir taraf kazanırken diğer taraf kaybediyor. Böyle bir huzur yok. Eyaletler ve uluslar arasında takım sporları yapmak da barışa değil çatışmaya hizmet eder. Ulusal gruplar milliyetçiliği körükleyerek dünya barışını engelliyor. Bunun çözümü milli takımlar yerine karma gruplar oluşturmaktır. Böylece devletler ve milletler değil, insanlık kazanır. Her iki taraf da kazanır. Tabii ki bu hayalden çok uzaktayız.
SAVAŞI YİNE KAYNAK PAYLAŞIMI ANLAŞMAZLIĞI OLARAK TANIMLAYABİLİRİZ.
Kendisi de bir general olan antik Yunan tarihçisi Thukydides, savaşların nedenini “açgözlülük ve hırstan kaynaklanan iktidar arzusu” olarak tanımlamıştı. Sen ne diyorsun?
Savaşı, kaynak paylaşımı konusundaki çatışma olarak yeniden tanımlayabiliriz. Bu bakımdan Thukydides’in açıklamasıyla bazı örtüşmeler vardır.
Bilim insanları, savaşların tarih öncesi dönemlerde avcı-toplayıcı ekonomiden devlet örgütlenmesi ve üretimine geçişle başladığını belirtiyor. Temel nedenleri ekonomik ve kaynak paylaşımı olmasına rağmen yöneticilerin ve din adamlarının dini ve milliyetçi söylemlerle toplumu ve askerleri yönlendirmesini nasıl değerlendirebiliriz?
Toplumu motive etmek için dini ve milliyetçi söylemler kullanılıyor. Bir dine veya millete ait olmak için herhangi bir şey yapmanıza gerek yoktur. Çalışmaya gerek yok, çabaya gerek yok. Ortalama bir insana bu ikili doğal görünüyor. Bu açıklamalar, toplumu, egemen sınıfların çıkarlarının toplumun çıkarları olduğuna inandırdığı ölçüde başarılıdır.
GÜNÜMÜZÜN SAVAŞLARI EKONOMİK VE DOĞAL KAYNAKLARIN PAYLAŞIMIDIR
Antik çağda savaşların asıl nedeni; İmparatorluğun zenginliğini artırmak, doğal kaynakları ve ekonomik açıdan güçlü bölgeleri ele geçirmek, ekonomik krizi savaşla aşmak, ekonomik kriz nedeniyle zayıflayan devletleri ve toprakları ilhak etmek diyebilir miyiz? Büyük güçlerin sınırlı sınırları nedeniyle daha fazla kaynak elde tutma hırsı günümüzde savaşların nedeni midir? Son savaşlar petrol savaşları mı?
Söyleyebiliriz; Ama bunlar aslında kaynak paylaşımı sorunlarının sahneleri. Günümüzde savaşlar ekonomik ve doğal kaynakların paylaşımıdır. Ama kavga edenler için durum böyle değil. Mücadele edenlerin uyanması gerekiyor.
HER SAVAŞTA SİLAH BÖLÜMÜ, HER BARIŞTA İNŞAAT BÖLÜMÜ KOLLARI SIVAR
Savaş endüstrisi insanlığı savaşa nasıl teşvik ediyor?
Savaş endüstrisi savaşan tarafları tırmalıyor; Her iki tarafa da silah satmaya çalışıyor. Bir taraf ölümcüllük açısından en ‘gelişmiş’ silahları satın alıyor. Karşı taraf durursa daha öldürücü silahların peşinde demektir. Bir başka emsal ise şu: ABD, işgal altındaki Afganistan’da son teknoloji silahlarını deniyordu. Bir gün çıkıp şöyle dediler: “Bütün bombaların babasını biz icat ettik. “Tek vuruşta bu kadar insanı ‘etkisiz hale getiriyor’.” Bunu kınaması beklenen Rusya da çıkıp şöyle dedi: “Öyle bir şey mi… Bombaların anasını bulduk. Bizimki şu kadar insanı öldürüyor…”
Savaşların bir diğer nedeni ise; Yıkılan şehirlerin ve ülkelerin kurtarılması ve yeniden inşasında şirket kapitalizminin rolü nedir? Örneğin Ukrayna’nın yeniden inşasının maliyetinin 411 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor.
Her savaşta silah sektörü harekete geçer, her barışta inşaat sektörü kolları sıvar.
Bir de bu var; Bazıları dünyadaki doğal durumun savaş olduğunu, barış dönemlerinin ise istisna olduğunu savunuyor. Ekonomik ve doğal kaynakların paylaşımı nedeniyle savaşın normal olduğunu, caydırıcılık nedeniyle savaşların durduğunu, barışın kalıcı olmadığını, savaş endüstrisinin sürekli yeni savaşlara hazırlandığını savunuyor.
Bu doğru olabilir. Caydırıcılık denilince akla ilk olarak Kuzey Kore geliyor. Kuzey Kore’nin nükleer silahları olmasaydı bugün zaten işgal edilmiş olurdu. Yani bazen duvarda asılı olan silah sonradan patlamaz. Orada durması çatışmayı önlüyor.
